یکی از اصول اساسی نهضت بین المللی صلیب سرخ و هلال احمر اصل خدمات داوطلبانه است. در راستای تحقق این اصل اساسی، هم اکنون در 190 کشور دنیا، سازمانها و یا مؤسسات داوطلبان وابسته به جمعیت های صلیب سرخ و هلال احمر فعالیت می نمایند. سازمان های مذکور، وظیفه دارند در راستای اصول و اهداف بین المللی نهضت صلیب سرخ و هلال احمر، با بسیج ظرفیتهای انسانی نسبت به بهبود زندگی مردم آسیب پذیر اقدام نمایند. در ایران نیز سازمان داوطلبان با هدف حمایت از نیازمندان آسیب پذیر از طریق سازماندهی و بهره مندی از توان اقشار و افرادی که داوطلبانه به عضویت افتخاری جمعیت در آمده اند، تأسیس گردیده و تاکنون سه دوره را پشت سر گذاشته است.براین اساس پیشینه و عملکرد این سازمان در دوره های مختلف ارائه می گردد.
دوره اول: از ابتدای تشکیل تا سال 1395
از اولین اساسنامه جمعیت شیر و خورشید در سال 1301 شمسی، چنین برداشت می شود که جمعیت بر پایه کمک های نقدی و عملی عموم مردم تشکیل یافته است. در ماده 35 این اساسنامه تأکید شده است که: "به ذوات محترم ایرانی و یا خارجی که خدمت شایان به جمعیت نموده باشند عنوان عضویت افتخاری اعطا کرده و رقم افتخار به آن می دهد."
در ماده 43 اساسنامه نیز آمده است که "خدمت مذکور تماماً افتخاری است و فقط در هر مرکزی از پایتخت و ایالات، یک نفر منشی موظفاً استخدام می شود."
در اساسنامه سال 1327 شمسی نیز تأکید گردیده که خدمات شیر و خورشید سرخ ایران افتخاری و مجانی است. براین اساس، خدمت درجمعیت همواره داوطلبانه و به دو شکل امکان پذیر بوده است. اول، پرداخت حق عضویت و دوم، پرداخت حق عضویت همراه با ایفای نقش در انجام خدمات نوع دوستانه، که در صورت انجام ندادن تعهدات، افتخار خدمت در جمعیت از اعضا سلب می شده است.
پس از آن به منظور سازماندهی و انسجام بیشتر و بهتر فعالیت های داوطلبانه جمعیت، مجمع عمومی سازمان داوطلبان در سال 1350 تشکیل گردیده است، این مجمع با هماهنگی اعضا و داوطلبان در همان سال نیز اقداماتی چون خرید اوراق مربوط به ساختمان های عمومی، کمک به بیمارستان کودکان مسعودی و کمک به زلزله زدگان گناباد را انجام داد. در شهریور سال 1352 شورای عالی سازمان داوطلبان تشکیل و اقدام به تصویب و ابلاغ آیین نامه سازمان داوطلبان می نماید. براساس این آیین نامه 4 رکن اساسی سازمان داوطلبان به ترتیب رئیس، شورای عالی، شورای اجرایی و کمیته بوده که کمیته های آن شامل: خدمات عمومی، برنامه ریزی و آموزش، بهداشت، امداد، تشریفات، روابط عمومی و همکاری با سایر ادارات بوده است.
لازم به ذکر است در اساسنامه مذکور ضمن بیان اهداف سازمان داوطلبان، داوطلب، شرایط داوطلبی، نحوه انجام خدمات داوطلبانه در شرایط حادثه و عادی، ارکان سازمان داوطلبان و وظایف و اختیارات هر رکن نیز به صورت مبسوط تشریح گردیده است. پس از تصویب آیین نامه سازمان داوطلبان در سال 1352 تا پیروزی انقلاب اسلامی، این سازمان فعالیت هایی چون کمک به جذامیان، احداث ساختمان تکمیل شیرخوارگاه جمعیت شیر و خورشید سرخ تبریز و ... را انجام داده است.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال 1357 نقش سازمان داوطلبان به تبع جمعیت هلال احمر در آن دوران کمرنگ گردیده و تا سال 1359 و تصویب اساسنامه جدید فعالیتی نداشته است.
دوره دوم: از سال 1359 تا 1379
از سال 1358 به بعد، همزمان با بروز تحولاتی در ساختار و وظایف جمعیت از جمله تغییر نام شیرو خورشید سرخ ایران به جمعیت هلال احمر جمهوری اسلامی ایران، فعالیت سازمان داوطلبان نیز برای مدتی در محاق بوده است. در دی ماه سال 1359 آیین نامه سازمان داوطلبان جمعیت هلال احمر تصویب و سپس در سال های 1361، 1362، 1363 با تغییراتی، مجدداً ابلاغ گردیده است.
آنچه مهم است، تا سال 1363، ماهیت سازمانی سازمان داوطلبان محفوظ بوده است. در همان سال نیز آیین نامه عضویت افتخاری در جمعیت هلال احمر جمهوری اسلامی ایران تصویب گردیده است. در سال 1364، ساختار اداری سازمان داوطلبان مجدداً دستخوش تغییرات گشته و به اداره کل امور داوطلبان تبدیل و تا پایان سال 1378 به عنوان زیرمجموعه معاونت خدمات اجتماعی جمعیت هلال احمر جمهوری اسلامی ایران، فعالیت نموده است.
نمونه هایی از فعالیت های اداره کل امور داوطلبان بین سال های 1359 تا 1378 بدین شرح می باشد:
مشارکت وسیع و گسترده در فعالیت های ستاد جذب کمک های مردمی برای جبهه های جنگ (ترکیب ستاد مذکور شامل جهاد سازندگی، جمعیت هلال احمر جمهوری اسلامی و ارتش جمهوری اسلامی بوده است).
برپایی 16 ستاد دائمی، ده ها پایگاه سیار و صدها پایگاه جمع آوری کمک های مردمی در تهران و شهرستانهای کل کشور به منظور جمع آوری، بسته بندی و ارسال کمکهای نقدی و غیرنقدی مردم به جبهه های جنگ.
جمع آوری کمک های مردمی و ارسال آن برای مناطق زلزله زده.
کمک به بیماران محروم و بی بضاعت و انجام هماهنگی با مراکز درمانی جهت درمان آنان.
ارائه کمکهای معیشتی به جنگ زدگان مناطق جنگی کشور
در سال های پس از 1370، فعالیت اداره کل امور داوطلبان معطوف به کمک رسانی به مددجویان و آسیب دیدگان بوده و خدماتی چون ارائه مواد غذایی و پوشاک (چهار بار درسال) لوازم التحریر (یکبار درسال) دعوت و پذیرایی از نیازمندان و مددجویان در مناسبت های خاص، اعزام بیماران محروم به مراکز درمانی و پیگیری درمان آنان، ارائه خدمات مددکاری و مشاوره به مددجویان، جمع آوری کمکهای مردمی و اهداء آن به آوارگان را انجام داده است.
دوره سوم: از سال 1379 تاکنون
براساس ساختار جدید جمعیت هلال احمر جمهوری اسلامی در سال 1379، اداره کل امورداوطلبان و بخش اعظم معاونت خدمات اجتماعی سابق جمعیت با یکدیگر تلفیق و به سازمان داوطلبان ارتقاء یافت. اقدام فوق در جهت احیا و تحقق اصل خدمات داوطلبانه جمعیت های صلیب سرخ و هلال احمر انجام و مورد تأیید و تشویق فدراسیون جمعیت های صلیب سرخ و هلال احمر نیز قرار گرفت.
براین اساس سازمان داوطلبان تدوین و تنظیم اهداف، سیاست ها، استراتژیها و برنامه های اجرایی و ترسیم نمودار تشکیلاتی سازمان داوطلبان را در دستور کار خود قرارداد.
بدین منظور منابع مختلف و متعددی چون اساسنامه های جمعیت هلال احمر، آیین نامه های داوطلبی، قطعنامه ها، برنامه ها و استراتژیهای پیشنهادی فدراسیون، دانش و تجربیات دانش اندوختگان داخل کشور و تجارب سایر کشورها در امر داوطلبی مورد مطالعه قرارگرفت. براساس بررسی کارشناسانه و جامع طبق مستندات فوق، سازمان داوطلبان مأموریت یافت تا با استفاده از خدمات داوطلبانه، حلقه اتصال میان نیاز نیازمندان و توان توانمندان باشد.